Bilindiği gibi ilk olarak Çin’in Wuhan şehrinde başlayan bir enfeksiyon olan KOVİD-19, mart ayında ülkemizde de vakaların görülmeye başlaması ile birlikte artan biçimde gündemimize girmiştir. Bu salgında herkesin hayatı bir biçimde etkilenmekte olup, sağlık çalışanlarının çalışma biçimlerine ve hayatlarına olan etkisi ise oldukça yoğun olmaktadır. Bu yoğun stresle başa edebilme veya daha az zarar görme yollarını bulmak, sağlık çalışanlarının kendi ruhsal ve fiziksel iyilik hallerini koruması ve sağlık hizmetinin sürekliliğinin korunması için önem arz etmektedir.

Öncelikle KOVİD-19’un sağlık hizmeti sunan sağlık çalışanları için de riskli bir durum olduğunu belirtmek gerekir. Kendilerine enfeksiyonun bulaşma riski, mevcut stres düzeyini artırmaktadır. Bunun yanında tek kaygı verici durum sağlık çalışanının kendisinin enfekte olması değildir. Sağlık çalışanları enfeksiyonu aile bireylerine, yakınlarına ya da hizmet verdiği hastalara bulaştırmaktan da endişe duymaktadırlar.

Koronavirüs salgını sırasında yapılan araştırmalara göre bu dönemde sağlık çalışanları yüksek oranlarda stres (% 71), depresyon (% 50), kaygı (% 45) ve uykusuzluk (% 34) yaşamaktadırlar (1). Bu durum konsantrasyon güçlüğü ve motivasyon eksikliğine neden olarak kişinin çalışmasını olumsuz etkilemektedir. Strese verilen bu yoğun cevap bağışıklık sistemini de olumsuz etkilemekte, bu açıdan da önemsenmesi gerekmektedir.

KOVİD-19 yeni karşılaşılan, nasıl baş edileceği ve sonuçlarının ne olacağı ile ilgili belirsizlikleri beraberinde getiren bir stresördür. Yapılması gerekenler, alınacak önlemler, uygulanacak tedavilerle ilgili algoritmalar günler içinde revize edilebilmekte, bu da belirsizliğin yarattığı kaygıyı artırmaktadır. Sağlık sisteminin ihtiyaçları değiştikçe sağlık çalışanlarından beklenenler de değişebilmekte, günlük çalışma pratiğinde büyük değişiklikler olabilmekte, yeni işleyişe uyum sağlamak kolay olmamaktadır. Koruyucu ekipmanlar ile çalışmak daha zor, yorucu olabilir ya da koruyucu ekipman temininde salgın dönemlerinde güçlükler yaşanabilir (2). Ertelenen, salgın döneminde gerçekleştirilemeyen tıbbi hizmetler, sağlık çalışanları için ekonomik sorunlara neden olabilir. Sonuçta enfeksiyonun bulaşma riskinden kaynaklanan strese, iş yükü artışı ve yeni işleyişe uyum sağlamak ile ilgili güçlükler de eklenmektedir (3).

Bu belirsizliklere tahammül etmeye çalışırken, dayanıklılığımızı artırmakta işe yarayabilecek, üzerinde kontrol gücümüzün olduğu birkaç faktörü hatırlatmak uygun olacaktır (4):

1-Sosyal desteğinizi artırmaya ve var olan kaynakları kullanmaya çalışın. Sevdiklerinize zaman geçirin ve bu zamanın sizi sakinleştirmesine, güçlendirmesine izin verin. Eğer yakınınızda olamıyorlar ise teknolojinin olanaklarını kullanarak onlarla iletişiminizi artırın.

2-Rahatlamak için kendinize fırsatlar yaratın. Bir saatlik çalışma sonrası verilen 5 dakikalık araların bile zihninizi dinlendirmek için önemi olduğunu unutmayın. Bütün iş bitince verilen büyük aralar yerine mümkünse işi bölerek verilen kısa molaları tercih edin. Dinlenme dönemlerinizi haber izleyerek ya da sosyal medyayı takip ederek sabote etmeyin, bu işleri yaparken zihninizin çalışmayı sürdürmekte olduğunu unutmayın. Öğle arasında mola vermeyi ihmal etmeyin.

3-Dengeli beslenin. Stres altında iştahınızda artma ya da azalma olabilir. Düzenli ve dengeli beslenmek için plan yapın, bunun bağışıklık sisteminiz için de önemli olduğunu unutmayın. Öğün atlamayın. Susuz kalmayın.

4-Uyku hijyenine dikkat edin. Öğleden sonra 3’ten itibaren kafein içerikli içecek ve yiyeceklerden kaçının. 20 dakikadan daha fazla süredir yatakta yatıyor ve uyuyamıyor iseniz, kalkın ve rahat bir şey yapın. Bu tür uykuya dalma güçlüklerinin stresli dönemlerde normal olduğunu kendinize hatırlatın. Uykudan önceki saatlerde covid-19 ile ilgili şeylerle ilgilenmeyin.

5-Rutinlerinizi ve düzeninizi mümkün olduğunca sağlamaya çalışın. Vardiyalı çalışıyor iseniz dinlenme zamanı için de ne zaman ne yapacağınızı planlayın. Dinlenme zamanında zihninizin işte olmaması için kendinizi iş dışı ve sizi rahatlatan uğraşlarla meşgul etmeniz işe yarayabilir. Doğru bilgi sahibi olmak önemli, fakat sürekli olarak yeni şeyler okumak verimli olmayacak ve kaygınızı artıracaktır. Resmi dernek ve kurumların güncellemelerini takip edin, fakat sürekli bilgi arayışı içinde olmayın. Tıbbi bilgiler dışındaki farkındalık için ise günde iki kez bir saati geçmeyecek sürede haberleri izlemeniz yeterli olacaktır. Kronik stres etkisi altında iken uzun vadeli plan yapmak zor ve yanıltıcı olabilir, hayatınızla ilgili acil olmayan kararları erteleyin.

6-Egzersiz yapın. Egzersizin sizi sadece fiziksel olarak güçlendirmekle kalmayıp, zihninizi boşaltmanıza ve rahatlamanıza yarayacağını hatırlayın. Bu dönemde toplu alanlarda ve açık havada egzersiz yapmanız mümkün olmayabilir, fakat evinizde egzersiz yapabilirsiniz.

7-Mizahın rahatlatıcı bir rolü olduğunu hatırlayın. Dinlenme zamanlarınızda sizi güldüren şeylere yer vermeye çalışın.

Bunlara ek olarak, kronik olarak yüksek stres yaşanılan, sıra dışı bir dönemden geçmekte olduğunuzu hatırlayın ve hedefler ile ilgili kendinize aşırı yüklenmekten kaçının. Bu dönemdeki stres artışı, eğer aşırı olmaz ise, sizi tehlikeli duruma karşı uyanık tutmaya hizmet eder, stresinizi ve kaygınızı sıfırlamaya çalışmayın.

Covid-19 pandemisi döneminde sağlık çalışanları için ruhsal destek araçları; 

1. https://www.psikiyatri.org.tr/2174/turkiye-psikiyatri-dernegi-saglik-calisanlarina-destek-hatti-acildilisanlarina-destek-hatti-acildi

2. https://dosyamerkez.saglik.gov.tr/Eklenti/37081,ruhsad-uygulamasiustyazipdf.pdf?0&_tag1=F5A16DDBE4FF19363630793070A8025A1C3BBE78, uygulamaya https://play.google.com/store/apps/details?id=tr.gov.saglik.ruhsad&gl=TR sayfasından erişebilirsiniz

Kaynaklar:

1. Lai J, Ma S, Wang Y, et al. Factors Associated With Mental Health Outcomes Among Health Care Workers Exposed to Coronavirus Disease 2019. JAMA Netw Open. 2020;3(3):e203976. doi:10.1001/jamanetworkopen.2020.3976
2. Türkiye Psikiyatri Derneği (2020)Hekimler ve Sağlık Çalışanları için Covid-19 Korku ve Kaygısıyla Baş Etme Rehberi. https://www.psikiyatri.org.tr/uploadFiles/213202011418-saglikcalisanibrosur.pdf adresinden indirildi.
3. World Health Organization (2020). Mental Health Considerations during COVID-19 Outbreak. WHO, Geneva
4. Elis LD (2020, Nisan 3). Strengthening Resiliency in Health Care Providers During the COVID-19 Pandemic. Makale https://postgraduateeducation.hms.harvard.edu/thought-leadership/strengthening-resiliency-health-care-providers-during-covid-19-pandemic?utm_source=SFMC&utm_medium=Email&utm_campaign=pgme_category04_07_20%20&utm_term= adresinden indirildi.